Nam quốc sơn hà là một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt viết bằng văn ngôn không rõ tác giả. Đây là bài thơ nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam, được coi là bản Tuyên ngôn độc lập đầu tiên của Việt Nam, khẳng định chủ quyền của nhà cầm quyền Đại Việt trên các vùng đất của mình.
Theo truyền thuyết thì bài thơ này do thần linh đọc giúp Lê Hoàn chống quân Tống năm 981và Lý Thường Kiệt chống quân Tống năm 1077. Tác giả của Nam quốc sơn hà đến nay vẫn chưa rõ, nhưng ý nghĩa và giá trị của bài thơ trong lịch sử Việt Nam được người Việt công nhận rộng rãi.
Tên gọi
Bài thơ này vốn không có tên, tên gọi Nam quốc sơn hà là do những người biên soạn cuốn sách Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, đặt ra, lấy từ bốn chữ đầu trong câu thơ đầu tiên của bài thơ này
Văn bản
Bài thơ Nam quốc sơn hà có ít nhất là 35 dị bản sách và 8 dị bản thần tích. Thư tịch đầu tiên có chép bài thơ này là sách Việt điện u linh tập, song bản Nam quốc sơn hà trong Việt điện u linh tập không phải là bản được biết đến nhiều nhất, bản ghi trong Đại Việt sử ký toàn thư mới là bản được nhiều người biết nhất. Đại Việt sử ký toàn thư là bộ chính sử đầu tiên có ghi chép bài thơ này
Phiên âm Hán –Việt:
| “ | Nam quốc sơn hà Nam đế cư Tiệt nhiên phận định tại thiên thư Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư. | ” |
Bản dịch nghĩa của Nguyễn Tri Tài:
| “ | Sông núi nước Nam, vua nước Nam ở, Phân vị rạch ròi đã ghi trong sách trời. Cớ sao lũ giặc bạo ngược đến xâm phạm, Chúng bây rồi xem, sẽ chuốc lấy thất tại tan tành. | ” |
Lịch sử
Hiện nay, sơ bộ thống kê đã thấy có khoảng 30 dị bản nằm trong các văn bản Hán Nôm
Trong chiến tranh Tống–Việt lần thứ nhất
Năm Thiên Phúc nguyên niên hiệu vua Lê Đại Hành; Tống Thái Tổ sai Hầu Nhân Bảo, Tôn Toàn Hưng cất quân xâm lược nước Nam. Hai bên đối lũy cùng cầm cự với nhau ở sông Đồ Lỗ. Vua Lê Đại Hành mộng thấy hai anh thần nhân ở trên sông vái mà nói rằng: Họ là Trương Hống, Trương Hát xưa theo Triệu Việt Vương. Nay xin cùng nhà vua đánh giặc để cứu sinh linh. Vua Lê Đại Hành tỉnh dậy liền đốt hương khấn cầu thần giúp. Đêm ấy thấy một người dẫn đoàn âm binh áo trắng và một người dẫn đoàn âm binh áo đỏ từ phía Bắc sông Như Nguyệt mà lại cùng xông vào trại quân Tống mà đánh. Quân Tống kinh hoàng, thần nhân tàng hình trên không, lớn tiếng ngâm rằng:
| “ | Nam quốc sơn hà Nam đế cư Hoàng thiên dĩ định tại thiên thư Như hà Bắc Lỗ lai xâm lược Bạch nhận phiên thành phá trúc dư. | ” |
Ý nghĩa hai câu thơ cuối và đối tượng của bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của việt nam
Trong câu thơ cuối của bài thơ Nam quốc sơn hà có đại từ nhân xưng ngôi thứ hai số nhiều “nhữ đẳng” . Trong các bản dịch bài thơ từ nhữ đẳng được dịch là chúng bay hoặc chúng mày. Theo Nguyễn Hùng Vĩ và Nguyễn Sơn Phong “nhữ đẳng” trong câu thơ cuối của bài thơ Nam quốc sơn hà là chỉ quân Đại Việt.
Đối tượng của bài thơ là quân Đại Việt, không phải quân Tống. Ý của hai câu thơ cuối của bài thơ là tại sao quân giặc đến xâm phạm mà quân Đại Việt lại cam lòng chịu thất bại
Bản dịch Nam quốc sơn hà của các tác giả
Tác giả Trần Trọng Kim
| “ | Sông núi nước Nam vua Nam ở Rành rành định phận tại sách trời Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời. | ” |
Bản dịch thơ của Trần Trọng Kim từng được đưa vào trong sách giáo khoa trung học của học sinh Việt Nam nhưng sau đó đã bị loại bỏ. Theo Trương Phan Việt Thắng bản dịch thơ của Trần Trọng Kim bị loại bỏ khỏi sách giáo khoa có thể là vì vấn đề chính trị,
| “ | Núi sông Nam Việt vua Nam ở Vằng vặc sách trời chia xứ sở Giặc dữ cớ sao phạm đến đây Chúng mày nhất định phải tan vỡ. | ” |
